Lợi ích và tác hại của trí tuệ nhân tạo đối với con người

Ngày nay, chúng ta được nghe rất nhiều về (AI), cả những lợi ích và hạn chế của trí tuệ nhân tạo. Không thể phủ nhận rằng AI đang mang lại những thay đổi tích cực trong hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp và tác động mạnh mẽ vào cuộc sống của mỗi cá nhân. Đặc biệt, với sự phát triển của các phần mềm trí tuệ nhân tạo tạo sinh (Gen AI), chúng ta có thể dễ dàng cảm nhận sức ảnh hưởng của AI hơn bao giờ hết.

Trong bài viết này, hãy cùng Trainocate Vietnam thảo luận về lợi ích và tác hại của trí tuệ nhân tạo đối với các cá nhân và doanh nghiệp, từ đó mỗi chúng ta sẽ biết tận dụng tốt các ưu điểm của AI và hạn chế các rủi ro, tác hại mà AI mang lại.

1. Trí tuệ nhân tạo (AI) là gì?

Trí tuệ nhân tạo (Artificial Intelligence - AI) là lĩnh vực của khoa học máy tính tập trung vào việc tạo ra các hệ thống hoặc máy móc có khả năng mô phỏng trí thông minh của con người. Những hệ thống này có thể suy nghĩ, học hỏi, lập luận, nhận biết ngôn ngữ, hình ảnh, và thậm chí ra quyết định một cách tự động.

AI hoạt động dựa trên thuật toán, dữ liệu và khả năng học máy (machine learning). Khi được cung cấp đủ dữ liệu, AI có thể tự rút ra quy luật, dự đoán xu hướng và cải thiện hiệu suất của mình theo thời gian mà không cần con người can thiệp trực tiếp.

Khi AI bùng nổ trong những năm gần đây, nó đã trở nên phổ biến trong cả lĩnh vực kinh doanh lẫn đời sống hàng ngày. Con người sử dụng AI mỗi ngày để làm cuộc sống trở nên dễ dàng hơn thông qua việc tương tác với các trợ lý ảo (Chatbot AI) hoặc chương trình được tích hợp AI.

2. Lợi ích và tác hại của trí tuệ nhân tạo

AI bùng nổ kéo theo nhiều lợi ích kèm các hạn chế cho cuộc sống của con người. Một vài ý kiến cho rằng, AI sẽ thay thế con người, khiến cho con người gặp khó khăn trong quá trình tìm kiếm việc làm. Thế nhưng cũng có ý kiến cho rằng, AI sẽ giúp con người làm việc hiệu quả hơn, thông minh hơn từ đó tạo ra nhiều giá trị hơn cho xã hội. Vậy thực sự chúng ta sẽ được gì và mất gì?

2.1. Lợi ích của trí tuệ nhân tạo

Hạn chế sai lầm và giảm nguy hiểm cho con người

Một trong những lợi ích đầu tiên trong việc triển khai trí tuệ nhân đó chính là giúp con người hạn chế lỗi san và giảm thiểu sự nguy hiểm trong công việc cho con người.

Đã là con người thì đều có thể mắc sai lầm, điều đó hoàn toàn bình thường. Thế nhưng, đối với những công việc cần có sự chính xác, độ nhất quan cao như như y học, hàng không hay sản xuất công nghiệp - sử dụng AI sẽ đem lại hiệu quả tốt và đồng bộ hơn.

Tương tự, AI có thể thay thế con người trong các công việc nguy hiểm như thám hiểm không gian, xử lý chất độc, làm việc trong môi trường khắc nghiệt hoặc tai nạn tiềm ẩn cao. Nhờ đó, con người được bảo vệ tốt hơn và hạn chế nhiều rủi ro trong lao động.

Hoạt động 24/7

Một trong những ưu điểm nổi bật của trí tuệ nhân tạo là khả năng làm việc không ngừng nghỉ. AI có thể vận hành liên tục 24 giờ mỗi ngày, 7 ngày mỗi tuần mà không cần nghỉ ngơi hay bị ảnh hưởng bởi yếu tố tâm lý, thể chất. Điều này có thể giúp doanh nghiệp sản xuất nhiều hơn và cung cấp dịch vụ tốt hơn cho khách hàng.

Ra quyết định khách quan, dựa trên số liệu

Lợi ích trí tuệ nhân tạo là nó phân tích và đưa ra quyết định dựa trên dữ liệu thực tế, thay vì cảm xúc hay thành kiến chủ quan. Nhờ khả năng xử lý thông tin nhanh và chính xác, các hệ thống AI có thể hỗ trợ con người trong việc đánh giá tình huống, dự đoán xu hướng và lựa chọn phương án tối ưu nhất. Điều này giúp nâng cao tính minh bạch và hiệu quả trong nhiều lĩnh vực như tài chính, quản lý, và hoạch định chiến lược.

Nhưng cũng cần lưu ý rằng, AI được huấn luận dựa trên dữ liệu mà con người cung cấp. Nếu các dữ liệu, thông tin mang tính "chủ quan" và "thiên kiến" thì kết quả AI đưa ra cũng sẽ như vậy. Chính vì thế, việc kiểm tra chất lượng dữ liệu khi huấn luyện AI là rất quan trọng.

Giúp con người làm các công việc lặp đi lặp lại

AI có thể đảm nhiệm những công việc đơn điệu, lặp lại mà con người thường cảm thấy nhàm chán hoặc tốn thời gian, chẳng hạn như nhập dữ liệu, kiểm tra sản phẩm, hoặc xử lý thông tin cơ bản. Nhờ đó, con người có thể tập trung vào các nhiệm vụ mang tính sáng tạo, chiến lược và đòi hỏi tư duy cao hơn, từ đó nâng cao năng suất và chất lượng công việc.

Giảm chi phí

Việc áp dụng trí tuệ nhân tạo giúp doanh nghiệp tiết kiệm đáng kể chi phí nhân công và vận hành. AI có thể tự động hóa nhiều quy trình, giảm thiểu sai sót và tăng tốc độ làm việc. Trong dài hạn, nhờ khả năng tối ưu hóa nguồn lực và nâng cao hiệu suất, AI góp phần giảm chi phí tổng thể và mang lại lợi nhuận cao hơn cho tổ chức.

Thu thập và phân tích dữ liệu

AI có khả năng thu thập, lưu trữ và xử lý khối lượng dữ liệu khổng lồ trong thời gian rất ngắn – điều mà con người khó có thể thực hiện. Nhờ các thuật toán học máy, AI có thể phát hiện các mẫu, xu hướng và mối quan hệ ẩn trong dữ liệu, từ đó hỗ trợ ra quyết định chính xác và nhanh chóng. Đây là nền tảng quan trọng cho các hoạt động như dự báo thị trường, phân tích hành vi người dùng, và phát triển sản phẩm mới.

2.2. Tác hại và hạn chế của trí tuệ nhân tạo

Chi phí triển khai tốn kém

Nhược điểm của trí tuệ nhân tạo đó chính là chi phí triển khai. Về lâu dài, trí tuệ nhân tạo có thể đem lại các khả năng giảm chi phí, thế nhưng với giai đoạn bắt đầu, việc triển khai và ứng dụng trí tuệ nhân tạo sẽ tiêu tốn một khoản tiền lớn cho doanh nghiệp.

Với các doanh nghiệp vừa và nhỏ, chi phí này có thể trở thành rào cản lớn, đặc biệt khi chưa thấy ngay hiệu quả trong giai đoạn đầu. Ngoài ra, AI cần được cập nhật và huấn luyện thường xuyên, nếu không sẽ nhanh chóng lỗi thời và kém chính xác.

Giảm cơ hội việc làm cho con người

Theo Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF), báo cáo “Future of Jobs 2023” dự đoán rằng khoảng 83 triệu việc làm truyền thống có thể bị thay thế do tự động hóa và AI, dù song song đó sẽ có 69 triệu việc làm mới được tạo ra. Sự thay đổi này tạo ra thách thức lớn cho người lao động, đặc biệt là những người thiếu kỹ năng công nghệ. Các doanh nghiệp phải đầu tư mạnh cho đào tạo lại và chuyển đổi kỹ năng, nếu không sẽ đối mặt với tình trạng mất cân bằng lao động.

Thiếu cảm xúc, đạo đức và sáng tạo

AI chỉ hoạt động dựa trên dữ liệu và thuật toán, không có cảm xúc hay giá trị đạo đức, nên khó xử lý các tình huống cần sự đồng cảm hoặc quyết định mang tính nhân văn. Trong khi đó, khả năng sáng tạo của AI vẫn giới hạn, chưa thể tạo ra ý tưởng hoàn toàn mới hay giải pháp mang tính đột phá như con người.

Nguy cơ sai lệch và mất công bằng trong quyết định

Theo nghiên cứu của Stanford University (AI Index Report 2024), AI có thể tái tạo các thiên lệch xã hội nếu dữ liệu huấn luyện không khách quan. Ví dụ, một hệ thống AI tuyển dụng của Amazon từng bị phát hiện phân biệt giới tính, khi chấm điểm thấp hơn cho hồ sơ có từ khóa “nữ”. Những sai lệch này có thể gây thiệt hại về danh tiếng, pháp lý và đạo đức cho doanh nghiệp nếu không được kiểm soát chặt chẽ.

Rủi ro về quyền riêng tư và an ninh dữ liệu

AI hoạt động dựa trên lượng dữ liệu khổng lồ, trong đó có nhiều thông tin cá nhân. Báo cáo An ninh mạng toàn cầu của Accenture (2024) cho thấy 43% tổ chức sử dụng AI từng gặp sự cố rò rỉ dữ liệu, trong đó hơn một nửa là do hệ thống AI bị tấn công hoặc cấu hình sai. Việc thu thập dữ liệu người dùng mà không có sự đồng ý rõ ràng còn vi phạm quyền riêng tư và quy định pháp lý, điển hình như Luật bảo vệ dữ liệu cá nhân (GDPR) ở châu Âu.

Giảm khả năng suy nghĩ và tư duy của con người

Khi AI ngày càng thông minh và có thể nhanh chóng đưa ra câu trả lời, con người dễ phụ thuộc quá mức vào công nghệ. Việc để AI làm thay quá nhiều khiến kỹ năng tư duy phản biện, giải quyết vấn đề và sáng tạo dần bị thụ động.

Theo nghiên cứu của MIT Technology Review (2024), hơn 60% sinh viên sử dụng công cụ AI thường xuyên cho biết họ ít dành thời gian tự suy nghĩ hoặc viết lách hơn trước. Điều này cho thấy AI có thể vô tình làm giảm khả năng học hỏi chủ động và tư duy sâu của con người trong dài hạn.

Bên cạnh đó, việc sử dụng và tương tác với AI nhiều sẽ khiến con người mất đi khả năng kết nối, suy giảm các kỹ năng mềm trong cuộc sống. Các nhà nghiên cứu của Oxford Internet Institute cảnh báo rằng việc lạm dụng AI trong giao tiếp và học tập có thể làm suy yếu sự gắn kết xã hội và trí thông minh cảm xúc (EQ) của con người.

Làm mờ ranh giới giữa thật và giả trong nhận thức

Với sự phát triển của deepfake và các công cụ tạo nội dung bằng AI (hình ảnh, video, giọng nói, văn bản), con người ngày càng khó phân biệt thông tin thật – giả. Điều này ảnh hưởng nghiêm trọng đến nhận thức xã hội, niềm tin công chúng và an ninh thông tin.

Báo cáo của Europol (2024) cảnh báo rằng đến năm 2026, gần 90% nội dung trực tuyến có thể bị tạo hoặc chỉnh sửa bởi AI, khiến việc xác minh nguồn gốc thông tin trở thành thách thức lớn.

3. Những lưu ý khi triển khai và sử dụng AI

3.1. Lưu ý khi triển khai AI trong doanh nghiệp

Xác định mục tiêu rõ ràng

Trước khi đầu tư vào AI, doanh nghiệp cần xác định rõ mục tiêu: muốn AI giải quyết vấn đề gì – tăng năng suất, tối ưu quy trình, hay cải thiện dịch vụ khách hàng. Việc triển khai không định hướng có thể dẫn đến lãng phí chi phí và nguồn lực mà không đạt hiệu quả mong muốn.

Đảm bảo chất lượng và tính khách quan của dữ liệu

AI hoạt động dựa trên dữ liệu, vì vậy “dữ liệu đầu vào quyết định chất lượng đầu ra”. Doanh nghiệp cần đảm bảo dữ liệu được thu thập, xử lý và kiểm duyệt cẩn thận, tránh sai lệch hoặc thiên vị (bias). Dữ liệu đa dạng, đầy đủ và trung thực sẽ giúp AI ra quyết định chính xác và công bằng hơn.

Đầu tư vào con người và đào tạo kỹ năng

AI không thể thay thế hoàn toàn con người, mà nên được xem là công cụ hỗ trợ. Doanh nghiệp cần đào tạo nhân viên về cách làm việc cùng AI, hiểu cách sử dụng và giám sát hệ thống. Doanh nghiệp có thể tham khảo các khóa đào tạo AI tại Trainocate Vietnam để trang bị các kỹ năng cần thiết cho đội ngũ doanh nghiệp trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo.

Thiết lập quy tắc đạo đức và quản trị AI minh bạch

Doanh nghiệp nên xây dựng chính sách đạo đức sử dụng AI, đảm bảo AI hoạt động minh bạch, tôn trọng quyền riêng tư và không phân biệt đối xử. Việc giám sát bởi con người và kiểm tra định kỳ giúp phát hiện sớm sai lệch hoặc rủi ro pháp lý.

Đảm bảo an ninh dữ liệu và quyền riêng tư

Vì AI cần xử lý khối lượng dữ liệu lớn, doanh nghiệp phải đầu tư vào bảo mật thông tin, tuân thủ các quy định bảo mật dữ liệu do các tổ chức và nhà nước ban hành. Mọi việc thu thập và sử dụng dữ liệu cần được thông báo và xin phép người dùng rõ ràng.

3.2. Lưu ý khi sử dụng AI trong đời sống và công việc cá nhân

Sử dụng AI như công cụ hỗ trợ, không thay thế tư duy

AI có thể cung cấp thông tin, gợi ý hoặc hỗ trợ ra quyết định, nhưng người dùng cần giữ vai trò chủ động. Không nên phụ thuộc hoàn toàn vào AI để tránh mất khả năng tư duy độc lập và sáng tạo.

Kiểm chứng thông tin do AI cung cấp

AI có thể tạo ra thông tin sai lệch (AI hallucination). Vì vậy, trước khi sử dụng kết quả AI đưa ra, người dùng cần đối chiếu với nguồn đáng tin cậy. Điều này đặc biệt quan trọng trong học tập, nghiên cứu và truyền thông.

Tôn trọng quyền riêng tư và đạo đức số

Người dùng không nên sử dụng AI để tạo, chia sẻ hoặc chỉnh sửa thông tin gây hiểu lầm, vi phạm bản quyền hoặc xâm phạm danh dự người khác. Các công cụ như deepfake, nếu bị lạm dụng, có thể gây ra tác hại xã hội nghiêm trọng.

Cập nhật kiến thức và kỹ năng công nghệ

AI phát triển rất nhanh, nên người dùng cần liên tục học hỏi để hiểu rõ cách vận hành, hạn chế và ứng dụng an toàn. Việc hiểu rõ nguyên tắc hoạt động giúp bạn tận dụng tốt lợi ích của AI mà không bị phụ thuộc hay lạm dụng.

Cân bằng giữa công nghệ và yếu tố con người

AI không thể thay thế cảm xúc, đạo đức hay sáng tạo của con người. Vì vậy, khi sử dụng AI, mỗi người nên giữ vững giá trị nhân văn, dùng công nghệ như một công cụ hỗ trợ chứ không để nó chi phối tư duy và hành động của mình.

Kết luận

Việc triển khai và sử dụng trí tuệ nhân tạo mang lại nhiều cơ hội phát triển vượt bậc, nhưng nếu thiếu định hướng và kiểm soát, AI cũng có thể tạo ra nhiều hệ lụy. Để hạn chế tác hại và tận dụng tốt lợi ích của trí tuệ nhân tạo, chúng ta cần kết hợp giữa công nghệ và đạo đức, giữa dữ liệu và tư duy con người. Chỉ khi đó, trí tuệ nhân tạo mới thực sự trở thành công cụ phục vụ con người, chứ không phải thay thế con người.